САҢ САЛЫРДА ХӨЙ АЖЫ-ЧЕМНИҢ АЖЫЫ БАР БЕ ?

7 февраля 2024

- "Алексей Анатольевич, чыл санында Шагаа ёзулалдарын сагыыр дээш бистин эр чонувус бедик даглар, тейлер үнүп от-көзун чемгерип, чалбарып эгелээрлер. Амгы интернет сайзыраан үеде каяа, канчаар эрткени дораан чон аразында дыргын тарай бээр болгай. Ону көрген улус бо-ла килеңнеп бижиирин эскерген бис: "Чүге мынча көвей аъш-чем төчеглээрил, келген кижи бүрүзү улуг хап долдур чемин отче каап турарыл, ооң орнунга чединмес өг-бүлелерге чедип, чем дээжизи-биле үлежип дуза каткан болза"-деп чемелээр-болур дур. Ынчангаш айтырыывыс мындыг: Шагаа уткуурда отче салыр чемниң дээжизи хөй азы эвээжинден хамааржыр болур бе? - Ийе, чөптүг деп көруп тур мен чоннуң чугаазын, көвей чем хереглеттинмес дийн. Саң кыпсыырда элбек чем салыр болзувусса үнүп олурар чылдың ээзи бисче ээ көрнүп, чаа-чыл таарымчалыг, тодуг-догаа эртер деп бодалдар база арай шын эвес апаар-дыр ийин. Адыш ишти тараа-даа бол, кол чүүл- сеткилинден чалбарып, оран-таңдыдан дилээр болза эки. Эңме-хаяа чок аш-чем салып, сөстерни доктаадып алгаш изиг күзел чок чугааланырга база сүзүг чок болур. Ак чем, далган- тарааны пиң далган (хаарган далган) кырынга чемнин дээжизин бичиилеп долгандыр салып алыр боор, херек болза ийи-үш каът кылдыр далган кырынга салгылапкаш отту чемгерер даң хаяазы чырып олурда. Саңны ол ышкаш херим иштинге база салып болур, даг- даксыл кырынче үнери база албан эвес. Бир чугула сагындырар чүүлүм, отту чемгерерде кызыл эът салып болбас, ооң орнунга ужа-төштен кескен чаг болза эки. Ажыг арага чажары, отче кудары база хоруглуг. Отту чемгерер ужуру болза мындыг: шаандан тура тывалар үш ангы оран бар деп бүзүреп чорааннар, Үстүкү, Ортаакы болгаш Кудуку. Шагаа бүдүүзунде үш оранарның ээлери, амылары кээп отка кагган чемниң чыды, айызы биле чемненир боорлар. Өгбелеривис отче үен-даян чүүлдер, бок каап өртедип болбас дээр чораан, бажың хоолайындан хуюксуг чыт үндүрбес, чүге дизе багай чытче аза-бук чыглыыр дээр ужуру ол турган. - Елена Хүлер-ооловна, чүге саң салып азы дагылга кылырда херээженнерни албазыл? - Тыва чон кандыг-даа чер ээлиг болур деп шаандан тура ада-өгбелеривис, амгы-даа үеде черле бүзүреп чоруур болгай бис. Эр кижи бедик черлерже үнгеш аал-коданынче кежик чаалап алыр, хей-аъдын бедидер ужуру ында. А херээжен кижи чаяакчы болганы-биле бедик чер үнүп кайы хамаан чок чер баспас болурун сагындырайн. Меңээ база болганчок херээжен чон чедип келир, аарып, сулараан азы бир шаптараазынга таварышкан-даа боор. Чугаалай берзе, төргүл-төрелдерин, эш-оорун эдерип чалбарып чораан боорлар. Чер ээлери кандыг-даа аажы-чаңныг болур, оларнын аразында херээжен кижини хүлээп албас азы дошкуурап, каржыланы бээрлери база тургулаар. Ынчангаш, сактып алыр болза эки-дир ийин, ыдыктыг черлерже баар-барбас, үнер-үнмес хүннер турарын. - Шагаа дүнезинде удувазы албан бе? - Саңны даңгаар эртен салыр, чаа үнүп олурар хүн херелдери - биле. Ынчангаш кол чүүл- ол үени эрттирбес, аргажок уйгу кээп турар болза дыштанып алгаш, аргалыг болза хүн үнмээнде одунгаш, хамык чүүлдерни белеткеп алыр баш бурунгаар. - Елена Хүлер-ооловна, сөөлгү үеде хам аттыг кижилер-ле көвүдээн, ажыы-биле чугаалаарга, күзээн-не кижи дүңгүр соктап, чаяалгалыг хамнар өттүнүп улус бажы төөредип чоруур боор-дур. "Тос дээр" хамнар ниитилелинче кирер күзелдиг хамнарны кандыг ужур-биле хүүлээп ап турар силер? Ийе, бо-ла кижи кулаанга дыңналы бээр-дир: "Хам деп кижи чалаарывыска орта чүве-даа эртирбейн арага-дары ижип алгаш ужуп чыдар болган дийн"- деп болган таварылгаларны улус-чон сайгарып чугаалажы бээр болганчок. Орус дыл кырында болза "шарлатан" мегечи хамнар дээр болгай, олар шын чаяалгалыг хамнарның адын баксырадып, бужартадып турары ол ышкажыл. Бистер ол айтырыгны база каш удаа көдүрдүвүс. Тускай комиссия тургузар болза эки деп көрүп турар бис, хамнаар кижилерни эгезинде шыңгыы хынап, шылгалдалар эртирери чугула. "Тос дээр" ниитилелинге мен 90-чылдардан тура ажылдап келдим. Чонга дузазын кадар күзелдиг, чаяалгалыг аныяк, улгады берген кижилер ажылдаар күзелин илередип чедип кээр -дир. Чон кандыг-даа айтырыгларлыг кээр база, оларны эмнеп-домнап, арыглап, буян-кежик кыйгыртып, доктаадып, ол шупту ужурларны эртирерде база билиг, арга-дуржулга херек болгай. Кандыг-даа чаяанныг хам шуптуну билир кылдыр төрүттүнүп келбес-дир ийин. Ынчангаш, оларны улуг хамнар чылдар дургузунда өөредип, углап-баштаар апаар. "Тос дээр" хамнар ниитилелинин мурнундан Шагааның бүдүү айы-биле шуптуңарның сагыш-сеткилиңер арыг-чаагай, чиик-сергек болурун, чорук-херек бүдүнгүр, орук-суур арыг, аайлажырын, өлчей-кежикти силер бүгүдеге күзедивис!".